درآمدی بر تفسیر ساختاری قرآن
یکی از دلایلی که موجب گشته تا قرآن در همه اعصار پاسخگوی نیازهای روزافزون انسانها باشد و جایگاه حساس خود را در جامعه بشریت حفظ کند، قابلیت تفسیرپذیری بینهایت آن است. قرآن را میتوان هر روز جور دیگر دید و پس از هر بار سیراب شدن از چشمه زلال آن لذت تازهای احساس کرد و با نگرش به آن از زاویههای نو، نکات تازهتر و نابتری کشف کرد. قرآن کتاب محکمی است که چینش و گزینش حروف، کلمات، عبارتها، آهنگ و معانی آن توسط خداوند حکیم و آگاه انجام پذیرفته و در جایجای آن هزاران هزار نکته ناگفته نهفته است.
یکی از ابعاد شگفتانگیز قرآن کریم تناسب آیات آن با یکدیگر است. هر خواننده متفکری با قرائت و دقت در آیات یک سوره - چه کوچک و چه بزرگ - به نظم و ارتباط شگفتانگیز آن پی میبرد. گویی آیات هر سوره همچون جواهرات گرانبهایی دست در گردن یکدیگر انداخته و گردنبند زیبایی را به وجود آوردهاند. گردنبندی که نهتنها هر دانه آن از طلای ناب بوده و ظرافت و زیبایی منحصر بهفرد خود را دارد بلکه در مجموع نیز ترکیبی به وجود آورده که اگر جن و انس جمع شوند نمیتوانند همانند آن بسازند.
تناسب آیات قرآن در هر سوره و حتی ساختار هندسی آیات در یک سوره آنچنان بدیهی است که اگر به درستی تصور شود بیدرنگ تصدیق میگردد. اما این مسئله نیز همچون سایر مباحث قرآنی با مخالفتها و موافقتهای بسیاری مواجه شده و جنجالهای فراوانی را برانگیخته است. آنچنان که برخی مقتضای اعجاز قرآن را از همگسیختگی آیات آن دانسته1 و برخی وحدت و یکپارچگی منطقی و ادبی سوره‌های قرآن کریم را معجزه همه معجزههای دیگر2 شمرده اند.
اما آنچه در این گفتار مورد بحث است چیزی فراتر از تناسب و ارتباط آیات یعنی ساختار هندسی سوره‌های قرآن است. گرچه "تناسب و ارتباط آیات" مقدمه ضروری "ساختار هندسی سورهها" محسوب میگردد اما الزاماً به معنای آن نیست.
در مبحث ساختار هندسی سورهها به دنبال یافتن پاسخی برای این سوال مهم هستیم که آیا مجموع آیات سامان یافته در یک سوره هدف خاص و معینی را دنبال می‌کند و یا هر سوره مشتمل بر آیاتی است که هر چند در بین برخی از آنها تناسب وجود دارد اما در مجموع درسهای پراکندهای را تشکیل میدهند که چه بسا هیچگونه تناسبی بین آنها نباشد؟ اگر هر سوره دارای موضوع واحدی است نحوه ارتباط آیات مختلفالمضامین با موضوع واحد چگونه است؟ مثلاً اگر سوره بقره یک موضوع محوری و اصلی داشته باشد مطالبی همچون تقسیم انسانها به سه گروه، جریان حضرت آدم، داستان بنیاسراییل و احکام شرعیه مطرح شده در سوره و سایر مباحثی که هر یک در فضای خاصی تنفس میکنند چگونه زیر یک سقف گرد هم میآیند؟! آیا جمع کردن همه این امور پراکنده کشف یک واقعیت است یا تکلفی بی سود؟!
اگر نهال "ساختار هندسی سورهها" به بار بنشیند و سیمای پرفروغ آن از پس زنگار شبهات رخ نمایان سازد به زودی آثار و برکات آن در همه مباحث قرآنی اعم از علوم قرآنی و کتابهای تفسیری، آشکار گشته و عطر دلانگیز آن سراسر بوستان قرآن را فرا میگیرد و آنگاه همه قرآنپژوهان و شیفتگان معارف بلند قرآنی را سرمست کرده و به طرب میآورد.
از دیرباز هر محققی که از دریچه تناسب آیات به سوره‌های قرآن نگریسته و ارتباط آنها را در مجموع سوره درک کرده است با شور و شعف زایدالوصفی از اهمیت والای این علم سخن گفته است. ابن عربی در کتاب سراجالمریدین می گوید:
«ارتباط آیات قرآن با یکدیگر به حدی است که همچون یک کلمه، معانی آن منسجم و مبانی آن منتظم و علم بسیار ارزندهای است که خداوند به روی ما راهی بدان گشود، چون برای آن اهلی نیافتیم ناگزیر، بر آن مهر زده و بین خود و خدا داده و به وی برگرداندیم».3
از متأخرین نیز استاد بزرگوار علامه طباطبایی بر این نکته اصرار دارد که هر سوره صرفاً مجموعهای از آیات پراکنده و بدون جامعیت واحدی نیست بلکه یک وحدت فراگیر بر هر سوره حاکم است که پیوستگی آیات را میرساند.4
علامه طباطبایی در مقدمه هر سوره فشردهای از مطالب گسترده آن را بیان داشته و اهداف و غرض اصلی سوره را برشمرده است و بسیاری از برداشتهای تفسیری خود را بر پایه غرض اصلی سوره بنا کرده است.
در آغاز قرن اخیر نیز شیخ محمد عبده صاحب تفسیر "المنار" همین نظریه را دنبال و مسئله "الوحدةالموضوعیة للسور" را مطرح کرده و اصرار دارد که فهم هدف هر سوره کمک شایانی است به مفسر تا به طور دقیق به مقاصد سوره پی برد و به معانی آیهآیههای هر سوره نزدیک شود. شاگرد وی سید رشیدرضا در تفسیر المنار، این نظر استاد را به خوبی توضیح داده است5. دکتر عبدالله محمود شحاته که کتاب "اهداف و مقاصد سوره‌های قرآن کریم" را به منظور تبیین هدف هر سوره تألیف کرده است با پافشاری بر اهمیت این روش در تفسیر قرآن بر ضرورت و ارزش آن تأکید می‌کند. خلاصه آن که گرچه قدما به اهمیت و ارزش تناسب و ارتباط آیات پی برده بودند اما قرآنپژوهان متأخر ضمن تأکید بر روابط آیات آن را از منظر جدیدی نگریسته و اعلام نمودند که هر سوره دارای محور و غرض واحدی است که در انجام و به هم پیوستگی آیات نقش بسزایی دارد و اولین وظیفه هر مفسر پیش از ورود به تفسیر آیات به دست آوردن و کشف روح حاکم بر سورههاست تا در پرتو قرآن بتواند به مقاصد و جزئیات سوره دست یابد.
معنای "ساختار هندسی سوره‌های قرآن"
نظریه "ساختار هندسی سوره‌های قرآن" از مباحثی است که در سالهای اخیر مورد توجه خاص قرآنپژوهان و علاقهمندان به معارف اسلامی قرار گرفته است. اما از آنجا که حدود و ثغور آن به درستی تبیین نگشته، مخالفتهای بسیاری را علیه خود برانگیخته است. از سوی دیگر موافقان و طرفداران ساختار هندسی سورهها نیز هریک یکی از ابعاد تئوری را در نظر گرفته و به نفی و اثبات جوانب مختلف آن پرداختهاند؛ بنابراین تبیین معنای دقیق ساختار هندسی سورهها به عنوان یکی از مقدمات تصوری علم باید مورد توجه و عنایت خاص قرار گیرد.
قرآنپژوهان و مفسران متأخر به این نکته پی بردهاند که هر سوره دارای یک جامعیت واحد است که در انسجام و به هم پیوستگی آیات نقش دارد. برخی از آنان از این حد جامع بهعنوان "جان و روح سوره" یاد کردهاند و معتقدند هر سورهای در قرآن کریم دارای جان و روحی است که در کالبد آیات آن سوره جریان دارد و این روح بر مبانی، احکام، توجیهات و اسلوب آن سوره سلطه و اشراف دارد.6
دکتر عبدالله محمود شحاته ساختار هندسی سوره‌های قرآن را چنین تبیین و تفسیر می‌کند: «ساختار هندسی سوره‌های قرآن کریم به این معناست که باید پیام سورهها را اساس فهم آیات آن سوره تلقی کرد؛ و لذا لازم است موضوع سوره به عنوان محور و مدار فهم آیاتی مدنظر باشد که آن آیات در حول همان موضوع نازل شده است».7
بنابراین میتوان نتیجه گرفت که از نظر دکتر شحاته ساختار هندسی سوره یعنی کشف وحدت جامع و حاکم بر هر سوره که مفسر در پرتو آن میتواند به مقاصد و محتوای سوره دست یابد.
سید قطب برای ترسیم وحدت جامع و روح کلی هر سوره از تعبیر دقیقتری استفاده کرده است، او میگوید: «از جمله هماهنگیهای هنری در قرآن، تسلسل معنوی موجود بین اغراض و سیاق آیات و تناسب آنها در امر انتقال از غرض به غرض دیگر است.»8
خلاصه آن که هر سوره دارای یک هدف اصلی است و محتوای سوره با محورها و مقاصد فرعی قابل تفکیک است و هر دسته از آیات به لحاظ تناسب درونی و ارتباط نزدیکی که با یکدیگر دارند ذیل یک محور فرعی قرار میگیرند. این محورها در یک نکته اصلی و اساسی که هدف و غرض اصلی سوره را تشکیل میدهد مشترکاند. بنابراین لازمه طبیعی اعتقاد به ساختار هندسی سورهها این است که به ارتباط ارگانیک و منطقی آیات با یکدیگر معتقد باشیم بهگونهای که بتوان در یک نمودار درختی همه آیات را از طریق محورها و عناوین فرعی به یک عنوان و موضوع اصلی متصل نمود.
قرآن پژوهان و مفسرانی که به این روش در تفسیر قرآن و فهم مقاصد آن گرایش دارند در کتب خود سعی کردهاند بخشی از قرآن یا همه آن را از این طریق به نمودار بکشند. آنان برای هر سوره مقدمه، مقاصد و خاتمه در نظر گرفته و سعی نمودهاند محتوای هر سوره و آیات به ظاهر پراکنده را در این چهارچوب قرار بدهند.
از این جمله میتوان به تلاشهای سید قطب در تفسیر فی ظلالالقرآن و سعید حوّی در "اساسالمیزان"، دکتر سید محمدباقر حجتی و دکتر بیآزار شیرازی در تفسیر کاشف، محمد رشیدرضا در "المنار" و دکتر عبدالله محمود شحاته در کتاب "اهداف و مقاصد سورهها" اشاره کرد. محمد محمدالمدنی نیز در کتاب "المجتمعالاسلامی کما تنظمه سورةالنسا" نمودار محتوایی سوره نسا را ترسیم کرده است. استاد محمدهادی معرفت همین روش را درباره سوره حمد و بقره در کتاب گرانقدر "التمهید" به کار برده است. ما نیز بهعنوان نمونه نمودار محتوایی سوره ملک را تنظیم نمودهایم تا منظور از "ساختار هندسی سوره" مشخصتر شود.
موضوع و غرض اصلی سوره: ربوبیت تامه الهی شماره آیات
فصل اول: مفهوم ربوبیت و دلایل آن
1 - مفهوم ربوبیت 1
2 - دلایل ربوبیت
1/2 - دلیل اول: مالکیت مطلق الهی 1
2/2 - دلیل دوم: تصرف و تسلط نامحدود الهی 1
3/2 - دلیل سوم: خالقیت کامل و بینقص خداوند 2-5
4/2 - دلیل چهارم: علم نامحدود الهی 13-14
فصل دوم: تأثیر اعتقاد به ربوبیت الهی در سرنوشت اخروی انسانها:
1 - منکران ربوبیت الهی 6-11
1/1 - عذاب اخروی منکران
2/1 - علت عذاب
2 - معتقدان به ربوبیت الهی 12
1/2 - معرفی معتقدان
2/2 - پاداش معتقدان
فصل سوم: نشانههای روبیت الهی
1 - آرامش زمین و آسایش انسان در آن 15-18
2 - پرواز پرندگان در آسمان 19
3 - ناتوانی معبودهای خیالی 20-22
1/3 - در یاری رساندن به انسان
2/3 - در رزق رساندن به انسان
3/3 - واقعیت درونی انسانهایی که به معبودهای خیالی دل میبندند
4 - خلقت انسان و مجهز کردن او به حواس و عقل 23
5 - بازگشت انسان به سوی خدا و برپا شدن قیامت 24-29
1/5 - انسان در زمین دائمی نیست
2/5 - برپا شدن قیامت حتمی است
3/5 - خسران و پشیمانی منکران قیامت
4/5 - عذاب کافران حتمی است
5/5 - مومنین به رحمت خداوند امید دارند
6 - نعمت آب بر روی زمین 30
کلیه قرآنپژوهان و مفسرانی که ساختار هندسی سورهها معتقدند بر این نکته پای میفشارند که چنین وحدتی نهتنها در سوره‌های کوچک یا متوسط قرآن بلکه در سوره‌های بزرگ و حتی سوره بقره نیز حاکم است. سید قطب صریحاً اعلام می‌کند که این شیوه همگانی تمامی سوره‌های قرآن است و سوره‌های بلندی همچون سوره بقره از این قاعده مستثنی نخواهد بود. 9
در انتها باید افزود که منظور از ساختار هندسی سورهها این نیست که هر موضوع فقط در یک سوره مطرح شده است و سوره‌های دیگر درباره آن هیچ سخنی به میان نمیآورند. چنانکه در کتب بشری نیز چنین میبینیم که هر فصل مشتمل بر مباحثی است که سایر فصول از آن خالی است. خلاصه آنکه نمیتوانیم سوره‌های قرآن را به مثابه فصول مختلف قرآن به حساب آوریم. به عبارت دیگر، ساختار هندسی سورهها تنها بر این نکته تأکید دارد که آیات به ظاهر پراکنده هر سوره همگی یک هدف مشخص و واحد را دنبال میکنند و در پرتو این غرض واحد از نظمی معجزهآسا و ارتباط ارگانیک و منطقی برخودار میشوند. اما اگر سوره ملک درباره ربوبیت الهی سخن میگوید و این موضوع محور اصلی آن را تشکیل میدهد هرگز به این معنا نیست که بحث ربوبیت الهی در هیچ سوره دیگری مطرح نشده و همه آیات آن در این سوره جمع شده است. کسی که کمترین آشنایی با قرآن کریم و اسلوب آن داشته باشد میداند که داستان حضرت موسی یا جریان حضرت آدم(ع) بارها در قرآن کریم تکرار شده است منتها در هر سوره به تناسب موضوع و محور اصلی سوره از یک بعد بدان پرداخته شده است.
1 -حجازی، محمدمحمد، الوحدةالموضوعیة فیالقرآن الکریم، ص 14، به نقل از فرید وجدی.
2 - درّاز، محمد عبدالله، المدخل الیالقرآن الکریم، ص 121.
3 - سیوطی، جلالالدین، الاتقان فی علوم القرآن، ج 2، ص 342.
4 - طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن، ج 1، ص 14.
5 - معرفت، محمدهادی، علوم قرآنی، ص 407.
6 - مدنی، محمد، المجتمعالاسلامی کما تنظمه سورةالنسا، ص 5.
7 - محمود شحاته، عبدالله، اهداف و مقاصد سوره‌های قرآن کریم، ص 27.
8 - سید قطب، آفرینش هنری در قرآن، ترجمه محمدمهدی فولادوند، ص 95.
9 - سید قطب، فی ظلالالقرآن، ج 1، ص 53.
منبع:تبیان
ابوالحسن جعفری بلالمی
