آیه 280 در بردارنده یک دستور مالی و حقوقی است که در آن به طلبکار توصیه شده در صورت سررسید زمان دریافت طلب، در صورتی که امکان پرداخت برای بدهکار وجود نداشته باشد؛ طلبکار نباید او را تحت فشار قرار دهد؛ بلکه باید به او مهلت دهد. (إِن کاَنَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلىَ مَیْسَرَةٍ)
انفاق
جزء سوم قرآن کریم که از آیه 143 سوره بقره آغاز و به آیه 92 سوره آل عمران ختم می شود در بردارنده آموزه ها و پیامهای روح افزای الهی است که این نوشته به نقل تعدادی از آنها می پردازد:
آثار انفاق آیه 261 سوره بقره، رشد فوق العاده معنوی را یکی از آثار و برکات انفاق بیان کرده است. [1]
این آیه وجود شخص انفاق کننده را به گندمی تشبیه کرده که در اثر انفاق، تبدیل به خوشه ای شده با هفت سنبله و هفتصد دانه؛ بلکه بیشتر. (مَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فىِ سَبِیلِ اللَّهِ کَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فىِ کلُِّ سُنبُلَةٍ مِّاْئَةُ حَبَّةٍ وَ اللَّهُ یُضَاعِفُ لِمَن یَشَاء) که این کنایه از تاثیر شگفت انفاق در رشد معنوی انسان است.
در چند آیه بعد یعنی در آیه 272 به اثر انفاق در زندگی انفاق کنندگان می پردازد و اعلام می کند که منافع انفاق به خود شما بازگشت مىکند (وَ مَا تُنفِقُواْ مِنْ خَیرٍْ فَلِأَنفُسِکُم) تا ضمن تشویق انفاق کنندگان به این عمل انسانى اشاره ای هم به نتایج دنیوی و اخروی آن کرده باشد؛ یعنی آنچه انفاق می کنید سودش به خود شما بر می گردد هم در دنیا و هم در آخرت.
آفات انفاق
آیات 262 تا 264 به دو آفت بزرگِ انفاق سوز، اشاره می کنند که یکی منت است و دیگری اذیت. (یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ لَا تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَ الْأَذَى)
این آیات دارای دو پیام مهم هستند:
1. کسى که چیزى به دیگرى مى دهد و به دنبال آن منت مى گذارد و یا کارى می کند که موجب آزار و رنجش او می شود در حقیقت چیزی به او نیفزوده؛ زیرا در ازای مالى که به او داده آبرویش را نابود کرده است و این می تواند معنای باطل شدن صدقه با منت یا اذیت باشد که در آیه 264 آمده است.
2. وجود کلمه (ثُمَّ ؛ سپس) بین انفاق کردن و ترک منت و اذیت می رساند که نه تنها پرداخت انفاق باید مۆدبانه و محترمانه و خالى از منت باشد؛ بلکه در زمانهاى بعد نیز نباید با یادآورى آن، منتى بر گیرنده انفاق گذارده شود و یا در این باره او را آزرد.
آداب انفاق
چند ادب مهم از آداب انفاق در آیات 267 و 268 بیان شده است:
ادب اول: از اموال پاکیزه اى انفاق کنید که از طریق تجارت به دست آورده اید و از آنچه از زمین براى شما خارج کرده ایم؛ مانند معدن و کشاورزی (أَنفِقُواْ مِن طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ وَ مِمَّا أَخْرَجْنَا لَکُم مِّنَ الْأَرْضِ) و این یعنی از مال حلالی که کسب می کنید انفاق کنید.
ادب دوم: از روی عمد و آگاهی اموال ناپاک و نامرغوبی که خود حاضر به پذیرش آن نیستید را انفاق نکنید. (وَ لَا تَیَمَّمُواْ الْخَبِیثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَ لَسْتُم بَِاخِذِیهِ إِلَّا أَن تُغْمِضُواْ فِیهِ)
ادب سوم: آن را به صورت مخفیانه به کسانی دهید که به واقع نیازمندند (إِن تُخْفُوهَا وَ تُۆْتُوهَا الْفُقَرَاءَ) ؛ هر چند اگر آشکارا هم انفاق کنید رواست (إِن تُبْدُواْ الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِىَ)؛ اما اگر به شکل مخفیانه باشد بهتر است (فَهُوَ خَیرٌْ لَّکُمْ).
گناه
وعده فقر و فزونی
در آیه 268 دو وعده همیشه جاری بازگو می شود یکی وعده شیطان به فقر و نداری است (الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ) و دیگری وعده خدا به فزونی و دارایی (وَ اللَّهُ یَعِدُکُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَ فَضْلًا).
انسان در طول زندگی با آزمون های مادی سنجیده و با عبادتهای مالی پرورش می یابد که انفاق و خمس و زکات از این مواردند. در تمام این موارد دو قطب وجود دارد که هر یک، انسان را به سوی خود می کشد. یکی شیطان است که با وعده فقر و نداری مانع از قبول شدن او در این آزمونها و انجام چنین عبادتهایی می شود و دیگری خداوند متعال است که با وعده بخشش به همراه فزونی مال این اطمینان را به انسان می دهد که با گذشت های مالی و پرداختهای نقدی و غیر نقدی در راه خدا، نه تنها ضرر نمی کند سود هم خواهد برد.
گناهکاری که برای توجیه گناه می کنند
آیه 275 به یک توجیه رایج بین گنهکاران اشاره می کند که چگونه گناه ارتکابی خود را همسان با کاری که گناه نیست قرار می دهند تا آن را بی عیب و ایراد جلوه دهند.
نمونه ای از این فریبکاری در آیه 275 نقل شده که چطور رباخواران برای آنکه انگشت اتهام به گناه را از خود منحرف کنند ربا را همانند دیگر معاملاتِ حلال، معرفی می کنند (قَالُواْ إِنَّمَا الْبَیْعُ مِثْلُ الرِّبَواْ) و جالب تر اینکه نمی گویند ربا هم مانند بیع است؛ بلکه با اصل قرار دادن کار خود، بیع را مانند آن می دانند.
این خودفریبی منحصر به ربا نشده و می توان آن را در دیگر گناهان هم مشاهده کرد. برای مثال، کسانی که به فحشاء آلوده اند وقتی از آن نهی می شوند به جای آنکه بپذیرند و دست بردارند در جواب می گویند: ازدواج موقت هم مانند این کار ماست. در حالی که بین کاری که گناه است و کاری که گناه نیست تفاوت بسیار است هر چند در ظاهر، شبیه به هم باشد. [2]
مهلت به بدهکار
آیه 280 دربردارنده یک دستور مالی و حقوقی است که در آن به طلبکار توصیه شده در صورت سررسید زمان دریافت طلب، در صورتی که امکان پرداخت برای بدهکار وجود نداشته باشد؛ طلبکار نباید او را تحت فشار قرار دهد؛ بلکه باید به او مهلت دهد. (إِن کاَنَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ إِلىَ مَیْسَرَةٍ)
حتى در قوانین اسلام که در واقع تفسیرى است براى آیه فوق، تصریح شده که هیچگاه نمى توان خانه و وسایل ضرورى زندگى افراد را برای بدهى آنها توقیف کرد یا از آنها گرفت؛ بلکه طلبکاران تنها مىتوانند از اضافه بر آن، حق خود را بگیرند و این حمایت روشنى از حقوق قشرهاى ضعیف جامعه است. [3]
در ادامه با توصیه ای اخلاقی، بحث حقوقى سابق را تکمیل مى کند. قرآن کریم به طلبکاران مىگوید: در این گونه موارد که بدهکاران سخت در تنگنا قرار دارند اگر بدهى آنان بخشوده شود، از هر نظر براى شما بهتر است. (أَن تَصَدَّقُواْ خَیرٌْ لَّکُم) احساس کینه توزى و انتقام را به محبت و صمیمیت مبدل مى سازد و افراد ضعیف جامعه را به فعالیت مجددى که نتیجه اش نصیب همگان مى شود، وا مى دارد و اضافه بر اینها، صدقه و انفاقى در راه خدا محسوب مىشود که ذخیره روز پسین خواهد بود. [4]
آخرین آیه ای که نازل شد
آیه 281 سوره بقره آخرین آیه ایست که بر رسول خدا ص نازل شد. [5]
این آیه مردم را متوجه رستاخیز ساخته و به آنها هشدار مى دهد روزى در پیش است که همه اعمال انسان بدون کم و کاست به او داده مى شود (تُوَفىَ کلُُّ نَفْسٍ مَا کَسَبَتْ) و تمام آنچه را که در بایگانى عالم هستى نگهدارى شده یک جا به دست وى مى سپارند آنگاه است که او از نتایج شوم آنها وحشت مى کند اما این محصول چیزى است که خود کاشته است و هیچ ظلمی به به ستمگران و گنهکاران نخواهد شد. (وَ هُمْ لَا یُظْلَمُونَ)
پی نوشت ها:
1. تفسیر نمونه 2/314
2. برای آگاهی از تفاوتهای بین این دو، به مقاله «فرق ازدواجهای موقت با روابط نامشروع» مراجعه نمایید.
3. تفسیر نمونه 2/377
4. همان 2/378
5. التبیان فی تفسیر القرآن 2/369
منبع:تبیان
